«Πραγματικά, η ανάπτυξη της παιδείας δεν εμποδίστηκε από το δυνάστη του έθνους. Ελεύθερη ήταν η λειτουργία σχολείων, ελεύθερη η διδασκαλία, ακόμα και η ίδρυση θαυμαστών κτιριακών συγκροτημάτων για ανώτερες σπουδές όπως στις Κυδωνιές, Χίο, Άθω2. Χιλιάδες σχολεία λειτουργούσαν στον ΙΗ' αιώνα3. Αλλά αυτά τα σχολεία δεν μπόρεσαν, εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις, να μεταλαμπαδέψουν τα φώτα των επιστημών που άνθιζαν και καρποφορούσαν στην Ευρώπη. Γιατί η στρατιά των προικισμένων διδασκάλων, που με πατριωτική ορμή πάσχιζε να φωτίσει το Γένος, αντιμετώπισε λυσσαλέο διωγμό από την ηγεσία της Εκκλησίας. Ο αγώνας των λογίων στα χρόνια της τουρκοκρατίας, η μάχη του διαφωτισμού εναντίον των συντηρητικών και οπισθοδρομικών δυνάμεων αποτελεί πραγματική εποποιία. Είναι η σκληρότερη πάλη, η πιο ευγενική, η πιο δύσκολη και η πιο άτυχη στην ιστορία του νέου Ελληνισμού. Κάθε προοδευτική νεωτεριστική, εθνοπαιδευτική προσπάθεια, η εισαγωγή εκσυγχρονισμένων συστημάτων και η διδασκαλία των επιστημών χαρακτηρίζονται από τους φωτοσβέστες ανώτατους κληρικούς και τα όργανά τους, επιβουλή του Σατανά, της αθεϊας παρακίνηση. Ήρωες και μάρτυρες αναδείχτηκαν οι πρωτοπόροι λόγιοι της τουρκοκρατίας -άγνωστοι ακόμα αλίμονο- που κονταρομάχησαν ατρόμητοι, με άγριο πάθος για να περάση η Παιδεία από τα χέρια της Εκκλησίας στα χέρια των φωτισμένων λαϊκών -καθ' όλα Ευρωπαίων- για την αλλαγή προσώπων και μεθόδων και το άνοιγμα της πλατειάς λεωφόρου προς την εθνική και πνευματική αναγέννηση4.»
2. Φάνη Μιχαλόπουλου, Τα Γιάννενα κι' η νεοελληνική Αναγέννηση (1648-1820), Αθήνα, 1930, σ. 78
3. Ενθ' αν., σ. 96. Τα Περί κρυφού σχολείου δεν έχουν θέση στην ιστορία της τουρκοκρατίας.
4. Βλ. και Κ.Θ. Δημαρά, Ο Κοραή ςκαι η εποχή του, Αθήνα 1953, σ. 17-18
Κ. Σιμόπουλος, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, εκδ.Στάχυ 2001, τόμος 3ος, σελίδα 196
Ενα βιβλίο που πρέπει να διαβαστεί από όλους τους Έλληνες για να συνειδητοποιήσουν πόσο έχει ρημάξει ο χριστιανισμός αυτόν τον τόπο.
